De 6 processen: wat werkt?

In verschillende processen van lokale democratie zijn inwoners van de gemeente Heerenveen gaan samenwerken met elkaar en met ambtenaren, raadsleden en ondernemers. De inwoners hebben ideeën ingebracht en plannen gemaakt voor een diversiteit aan vraagstukken die hen aangaan. Hoe hebben alle betrokkenen dat beleefd en ervaren? Hoe scoren de processen op de democratische waarden? Wat kunnen we leren van deze processen van lokale democratie en welke mechanismes komen we tegen?

Nieuwe vormen van lokale democratie?

Eén van de doelen was om te komen tot nieuwe verhoudingen met de inwoners, nieuwe vormen van democratie. De gemeente Heerenveen maakt gebruik van een grote diversiteit aan vormen van samenwerken. De processen die zijn onderzocht zien er allemaal anders uit, wat betreft opzet. De diversiteit zit in:

1. De deelnemers: wie er meedoen aan het proces om te komen tot een beslissing en de uiteindelijke beslissing;
2. De agendering: vooraf wel of niet vastgesteld en in welke mate is er afgebakend of worden er vooraf kaders gesteld;
3. Proces van selectie/tussenstappen: op welke wijze (vooraf of tijdens) en in welke stappen de input wordt verwerkt tot een aantal gericht te maken keuzes en op welke wijze worden inwoners daarbij ondersteund;
4. Beslisregels: op welke wijze uiteindelijk een besluit tot stand komt (door consensus, consent of via stemmen) en wie dat besluit dan neemt (raad, inwoners, ambtenaren).

Een aantal ambtenaren ervaart een aantal processen niet als nieuwe vormen van lokale democratie. Zij geven aan dat zij al langere tijd samenwerken met inwoners vanaf de ontwerpfase. Deelnemers ervaren de processen wel als nieuw en kunnen het goed waarderen dat zij worden uitgenodigd om mee te doen aan de processen. Zij geven aan dat de gemeente Heerenveen het vaker moet doen. Deelnemers die lid zijn van een plaatselijk belang en een langdurige relatie hebben met de gemeente hebben meer kennis van de processen en hebben een hogere verwachting op de uitvoering van de samenwerking. Alhoewel de procesvormen vernieuwend zijn kun je niet spreken van de laatste stap op de participatieladder: inwoners besluiten. In alle processen (behalve Verkoop pand Aldeboarn) ligt de afweging en het besluit bij raadsleden en/of ambtenaren.

Hieronder is in een overzichtstabel met een aantal kenmerken van de processen samengevat.

De gemeente Heerenveen haalde inspiratie voor het vormgeven van de processen uit de opzet van de G1000, community processing en de al meer ingeburgerde vorm coproductie. Ieder van de processen kent een eigen inrichting en werkwijze, waarbij de G1000 en Aldeboarn het meest strak geregisseerde proces was. In de andere processen is steeds een vorm van coproductie gekozen, waarbij elementen uit community processing zijn toegepast, de ene keer meer dan de andere keer. Het centrumproces is het best te classificeren als een experiment met loting. In De Greiden is ook loting toegepast, maar zijn daarna vooral elementen uit community processing gebruikt. In de andere processen is er feitelijk sprake van een vorm van coproductie, waarbij elementen van community processing zijn toegepast. Daarbij geldt dat in de kleinschalige processen meer ruimte voor input en keuzes van inwoners is geweest dan in het grotere en complexere proces rond de omgevingsvisie (dat overigens nog niet is afgerond).

Democratische meetlat. Lees hier meer over de democratische waarden die zijn onderzocht in de verschillende processen.

Vergelijking democratische waarden

Inclusie

Inclusie is een belangrijke waarde omdat het gaat om wie in de democratie allemaal mee kan doen. In ideale zin zou elke stem en mening van ieder lid van het volk gehoord moeten worden en meetellen. Dit gaat over het algemeen niet en daarom doet vaak maar een selectie van de inwoners mee. Bij Inclusie is gekeken naar de manier van selecteren en uitnodigen in de verschillende processen.

Hoe scoren de processen op Inclusie?

De wijze van uitnodigen was divers in de zes processen van lokale democratie. We zagen van een a-selecte loting tot het uitnodigen van een selecte groep directbetrokkenen. Deelnemers geven bij bijna alle processen aan dat nog niet de juiste formule gevonden is in de wijze van uitnodigen of het betrekken van mensen. Het breed uitnodigen van inwoners heeft de voorkeur omdat iedereen dan de kans krijgt om mee te doen en het vergroot ook de bekendheid met de activiteit. Toch zien we ook bij breed uitnodigen, of loten dat niet alle groepen vertegenwoordigd zijn of alle belangen aan tafel zitten.

Bij de G1000 werden groepen gemist (jongeren en allochtonen) en werd de kwaliteit van de locatie of geluidsapparatuur als belemmerend ervaren. Een aantal deelnemers van de G1000 en De Greiden had de indruk dat er geen a-selecte loting had plaats gevonden en dat zij op ‘een lijst’ staan van de gemeente waardoor zij uitgenodigd zijn. Een deelnemer zei daarover: “Door mijn activiteiten ben ik bekend bij de gemeente, ik krijg wel vaker uitnodigingen”.

In het proces de Greiden is er te weinig vernieuwing in de bestaande groep en tijdens de bijeenkomsten komen vooral bekenden van de gemeente. In het proces Omgevingsvisie was bij sommige bijeenkomsten een beperkt aantal deelnemers en waren de deelnemers met name bekenden van de gemeente. In Mildam waren veel betrokken deelnemers maar had toch een aantal inwoners het idee dat zij onvoldoende zijn betrokken. In Aldeboarn was er een grote groep inwoners naar de bijeenkomst gekomen en zagen we een diverse groep, die ook representatief was voor het dorp. Wat opvalt is dat met name in de wat kleinere processen met een heel concrete vraag, inclusie beter scoort.

De organisatoren van de G1000 geven aan dat loting zorgt voor een gelijke kans voor iedereen om mee te doen en voor een diverse groep inwoners. Het actief benaderen van groepen past daarom niet in hun werkwijze. De G1000 vindt het wel belangrijk dat het hele systeem aan tafel zit. Daarmee bedoelt de G1000: inwoners, politici, ondernemers. Onderzoek laat echter zien dat er meestal geen representatieve groep deelneemt aan een G1000 of dat niet alle inwoners die een belang hebben meedoen. Dit komt omdat de gekozen vorm (G1000 of andere participatieproces) niet iedereen past, wat betreft tijd, locatie of werkwijze. Hiermee worden bepaalde groepen altijd uitgesloten. Tjeenk Willink vindt dat de gemeente de groepen die niet meedoen toch de mogelijkheid moet bieden om mee te kunnen doen . Bij de G1000 Heerenveen werd door bijna alle deelnemers gezegd dat jongeren gemist worden, maar ook allochtonen zijn gemist. Dit betekent dat er ook een gebrek aan diversiteit was in de G1000. Geerten Boogard zegt dat de vorm van het proces ertoe doet. Migranten komen bijvoorbeeld gezellig mee-eten, voor jongeren is geld een incentive om mee te doen . De gemeente kan meer sturen op het aantal en op de soort deelnemers aan de processen door bepaalde inwoners actief uit te nodigen en/of te experimenteren met andere vormen van lokale democratie (e-democracy, etc.).

Er is in alle processen vaak gezegd dat het goed is dat de gemeente meer inwoners betrekt bij het maken van plannen. Er zijn ook deelnemers die zeggen dat ze verwachten dat de gemeenteraad hun belangen behartigt en dat niet voor elk probleem inwoners opgeroepen moeten worden en dat de gemeenteraad haar werk of taak moet doen. Ook werd gezegd; wij zijn het werk van ambtenaren aan het doen”. Alles bij de burger neerleggen, dat is niet verstandig.

De betrokkenheid van inwoners en het belang van het betrekken van alle doelgroepen is niet in ieder proces hetzelfde. Dat is niet noodzakelijk een probleem: afhankelijk van wat je wilt bereiken, is het meer of minder belangrijk dat alle doelgroepen of alle betrokken belangen aan tafel zitten. Soms is het ook prima om die ene burger te treffen die over niets anders wil praten dan het fietspad dat er volgens hem echt moet komen. Je wilt als gemeente juist een variatie aan vormen inzetten, die meerdere groepen bereikt en niet iedereen zal evenveel betrokkenheid willen of kunnen hebben.

1. Verval van de democratische rechtsstaat en de rol van de pers.
2. Geerten Boogaard spreekt op eerste lustrum G1000-beweging.

Voorbeelden van ambities zijn:

• Een diverse groep mensen die voor de gemeenschap ideeën kan inbrengen en aandacht hebben voor het algemene belang.
• Een representatieve groep van het dorp.
• Een representatieve groep voor het vraagstuk.
• Iedereen met een belang aan tafel.
• Elke ambitie vraagt een andere manier van uitnodigen, loting biedt geen garantie voor inclusie.

Burgerschap

Omdat het belangrijk is dat burgers zich duurzaam inzetten voor politiek en samenleving zal er aandacht moeten zijn voor de tevredenheid die burgers voelen bij deze betrokkenheid. Bij Burgerschap wordt daarom gekeken naar de bereidheid van inwoners om mee te doen en de tevredenheid met die deelname in de verschillende processen en of het hun betrokkenheid vergroot.

Hoe scoren de processen op Burgerschap?

Het valt op dat de deelnemers aan deze processen vaak actieve betrokken deelnemers zijn die vrijwilliger zijn, lid van plaatselijk belang of in de politiek actief (zijn geweest). Bij een stevige a-selecte loting, zoals de G1000, komt in de eerste bijeenkomst een bredere groep inwoners, maar ook daar geven de deelnemers aan dat ze (vaker) maatschappelijk actief zijn dan niet. In Aldeboarn, Mildam en de Burgertop van de G1000 viel het op dat er bij de bijeenkomsten wel een diverse groep inwoners aanwezig waren, waarbij ook de ‘unusual suspects’.

De deelnemers aan de verschillende processen worden over het algemeen niet actiever door deelname aan de processen. Een aantal deelnemers raakt wel meer betrokken bij de politiek of het plaatselijk belang.

Deelnemers doen om diverse redenen mee. Het valt op dat de deelnemers aan de G1000 en Aldeboarn nieuwsgierig waren naar het proces en dat in de processen gericht op specifieke plannen in het dorp deelnemers vaker benoemen dat zij een persoonlijk belang hebben.

Deliberatie

In een directe democratie (referenda, burgerfora) is de kwaliteit van het publieke debat belangrijk voor de besluitvorming. In een debat moeten deelnemers naar elkaar luisteren en standpunten uit kunnen wisselen. Ze moeten bereid zijn om overtuigd te worden door de ander met rationele argumentatie. Dit vraagt een omgeving en omstandigheden waar iedereen gerespecteerd wordt en mee kan doen aan het debat. Deelnemers moeten ook redelijke argumenten kunnen aandragen en oog hebben voor het maatschappelijke belang (Michels, 2011). Bij Deliberatie wordt gekeken naar de dialoog tussen de deelnemers in de verschillende processen.

Hoe scoren de processen op Deliberatie?

Inwoners ervaren de meeste gesprekken als prettig, er werd naar elkaar geluisterd en meningen werden gerespecteerd. Tijdens de G1000 en de Omgevingsvisie kwam het wel eens voor dat meningen niet werden gerespecteerd, of mensen niet aan het woord kwamen. De omvang van de groep en de begeleiding door de gespreksleider bleek daar bepalend voor het wel of niet slagen van deliberatie.

Het uitwisselen van argumenten en het wijzigen van een eigen standpunt, de aandacht voor het algemeen belang werd minder genoemd in de processen. Zeker in de grote processen is er maar weinig sprake geweest van het daadwerkelijk moeten maken van een afweging of keuze tussen één of meerdere alternatieven.

In Akkrum is verteld dat consensus de manier van bespreken is, er wordt net zo lang doorgepraat totdat iedereen het eens is met het besluit, argumenten worden uitgewisseld en het algemeen belang staat voorop.

In Aldeboarn was de Deliberatie niet relevant. De inwoners mochten stemmen op een plan. Dit stemmen was individueel. Voor het stemmen, in de pauze, werd wel volop met elkaar gesproken over de plannen en meningen werden gedeeld.

Hoewel de kwaliteit van het debat of de dialoog als belangrijk wordt gezien, is dit in de interviews het lastigste onderwerp om te bevragen en te verwoorden. Gemiddeld genomen zijn mensen erg tevreden over hoe er met elkaar wordt gesproken. De vraag is echter of er daadwerkelijk sprake is van uitwisseling van argumenten om te komen tot een keuze. In een deel van de processen was het maken van een keuze niet echt nodig en in een ander deel was de weg naar een keuze niet door deliberatie, maar door stemmen. Bij deliberatie valt op dat als de vraag compact is en het aantal deelnemers beperkt, het makkelijker is om te komen tot een keuze. Daar waar sterk is ingezet op consensus, blijkt de kwaliteit van deliberatie hoog (Akkrum).

Invloed

Invloed is in een directe democratie (referenda, burgerfora, etc.) een belangrijke democratische waarde. Burgers moeten immers direct invloed kunnen uitoefenen op het politieke besluitvormingsproces. Bij Invloed wordt gekeken naar in hoeverre er geluisterd wordt naar de mening en de ideeën van burgers en in hoeverre de plannen van burgers leiden tot een werkelijke (beleids)verandering.

Hoe scoren de processen op Invloed?

In alle processen hebben de deelnemers aangegeven dat zij de gelegenheid hebben gehad om hun mening te geven. Er is tijdens de bijeenkomsten naar de deelnemers geluisterd, de ideeën zijn genoteerd, de stemmen zijn geteld. De deelnemers realiseren zich over het algemeen goed dat niet alle plannen uitgevoerd kunnen worden en dat het een tijdje kan duren voordat de veranderingen zichtbaar zijn. In een aantal processen zijn er al een aantal veranderingen gezien of ervaren. In de G1000 en De Greiden zijn er kleine veranderingen in de wijk gezien (banken, bloemen en borden) en in Aldeboarn is de sleutel tot het verkochte pand symbolisch uitgedeeld op dezelfde avond dat er is gestemd.

De organisator van de G1000 zei tijdens een bijeenkomst tegen de deelnemers: “Maak die besluitpunten want de enige manier waarop je in ons democratische stelsel een deuk in een pakje boter kan slaan is door een besluit te nemen.” Toch geven de deelnemers aan dat de werkelijke afweging niet heeft plaats gevonden tijdens het Burgerbesluit van de G1000. Er zijn geen keuzes gemaakt, bijna alle besluitpunten zijn aangenomen. Het zou pas echt interessant worden als de inwoners daadwerkelijk met elkaar zouden komen tot een keuze. De invloed van inwoners lijkt wel groot, maar dat moet nog blijken zodra de echte afweging gaat plaatsvinden.

In andere processen was er wel meer zichtbare invloed, zoals in Aldeboarn, Mildam en Akkrum. Daar kregen inwoners daadwerkelijk zeggenschap en dat leidde er in Akkrum en Mildam ook toe dat ze die verantwoordelijkheid goed voelden. De inwoners gaan nadenken over bijvoorbeeld draagkracht en invloed geven aan andere betrokken inwoners. De werkgroepleden komen erachter dat het nog niet zo eenvoudig is om invloed te organiseren en dat zij zich er ook niet altijd bewust van zijn dat zij deze taak hebben. In de processen waarin daadwerkelijk zeggenschap is voor inwoners, komen vragen op naar draagvlak en representativiteit.

“Draagvlak organiseren”

Het blijven informeren en betrekken van inwoners, ook al zitten zij niet in de werkgroep is een leermoment geweest voor de deelnemers en ambtenaren. Hoe zij die betrokkenheid en draagvlak moeten organiseren is niet vanzelfsprekend en ook een bewustwording geweest voor deelnemers. Des te groter de regie en verantwoordelijkheid van de werkgroepleden, des te meer wordt van de werkgroepleden verwacht dat zij ook draagvlak organiseren bij alle betrokken inwoners. Deze verwachting werd uitgesproken zowel door de gemeente als door de deelnemers zelf. Bij Akkrum, Mildam en Buitengewoon De Greiden werd het draagvlak organiseren ook echt gezien als een opdracht van de werkgroep. In de G1000 was het organiseren van draagvlak meer vrijblijvend en werd dit niet of nauwelijks opgepakt door de werkgroepleden. Het organiseren van draagvlak was niet relevant voor de deelnemers aan de Omgevingsvisie en Aldeboarn omdat deze deelnemers minder betrokkenheid, minder regie en verantwoordelijkheid hadden voor het proces. Zij kwamen ‘slechts’ een idee of een stem inbrengen.

Legitimiteit

Een goed werkende democratie heeft legitimiteit nodig, een goed vertrouwen en steun in het systeem en de mensen (Peters et al, 2014). Steunen inwoners en/of steunen politici en ambtenaren het proces en/of de besluiten? Bij Legitimiteit wordt gekeken naar drie aspecten: acceptatie, vertrouwen en tevredenheid.

Hoe scoren de processen op Legitimiteit?

De deelnemers zijn over het algemeen tevreden met de plannen die gemaakt zijn. Alleen de deelnemers van de Omgevingsvisie hebben nog onvoldoende zicht op de plannen omdat die nog moeten komen. De deelnemers aan de G1000 waren bijzonder tevreden over de plannen. Er is ook een groot vertrouwen in de uitvoering van de plannen.

De politieke betrokkenheid was zeer groot in de G1000 Heerenveen. Dit beeld is bevestigd door Harm van Dijk, organisator van de G1000. Hij zegt: “De politieke besluitvorming en betrokkenheid in de G1000 is de afgelopen jaren van 0% naar 100% is gegaan”. In Heerenveen deden veel raadsleden en ambtenaren mee aan de G1000 en dit leverde een positieve bijdrage.

In de kleinere processen hebben inwoners over het algemeen vertrouwen in de uitkomsten en zij uiten tevredenheid over de inhoud. Inwoners zijn meestal iets minder tevreden over de uitvoering van het proces, al is Aldeboarn daar een uitzondering op.

Transparantie

In een democratie is vrijheid van informatie belangrijk. Als burgers niet over informatie beschikken kunnen zij ook niet deelnemen aan besluitvorming. Het is in samenwerking belangrijk om duidelijk aan te geven wat deelnemers mogen verwachten: wat is ieders rol, wat zijn de kaders en wat gaat er gebeuren met het resultaat. Dit is belangrijk om teleurstelling achteraf te voorkomen. (Michels, 2011). Bij de democratische waarde Transparantie is gekeken naar communicatie over kaders en rollen, inhoud en proces.

Hoe scoren de processen op Transparantie?

Elk proces heeft een andere opzet gekregen en elk proces liep anders dan van tevoren verwacht of bedacht.

De G1000 heeft een vrij strak programma. Dat is ook zo ervaren door de meeste deelnemers. De meeste deelnemers vonden dat prettig. Het begin van de G1000 was duidelijk voor de deelnemers. Gedurende het proces werden bepaalde zaken onduidelijk: de processtappen, het spindiagram, het stemmen en afwegen en de hoeveelheid tijd die het kost om mee te doen.

Er is door de ambtenaren veel nagedacht en voorbereid in de processen om informatie goed en duidelijk te delen. Een communicatiebureau is ingehuurd, een G1000 organisatie is ingezet en ambtenaren hebben informatie visueel en compact geformuleerd. Toch gaat er gemakkelijk iets mis in de communicatie over het proces en de inhoud.

In het proces de Omgevingsvisie is vooraf een duidelijke opzet gemaakt voor het proces, ook met een communicatieplan. Tijdens het proces werd bij elke processtap en na elke bijeenkomst geëvalueerd en daarna de werkwijze weer iets aangepast. De omgevingsvisie riep bij de deelnemers vragen op over de bedoeling, de werkvormen en over rollen en taken, ondanks de communicatie daarover. Niet iedere deelnemer las de informatie vooraf of vond dat nodig.

Het proces Akkrum is het minst voorspelbaar geweest omdat het proces vooraf niet is ingericht. Gedurende het proces zijn steeds aanpassingen gedaan. De communicatie over het proces, de processtappen en de wijze van besluiten werd in het proces Akkrum gemist. Er zijn vooraf geen kaders afgesproken en het is tot heden niet duidelijk en zeker of er budget is voor de plannen die gemaakt worden. De gelegenheid om een extern adviseur in te huren en een werkelijke samenwerking tussen de werkgroep en ambtenaren leverde tevredenheid op bij beide partijen.

Het proces Aldeboarn is van tevoren opgeschreven en uitgevoerd zoals bedacht en vervolgens ook zo uitgevoerd. Het hele proces, de afspraken en het vervolg was duidelijk voor de inwoners.

In Mildam is van tevoren met het plaatselijk belang besproken hoe het proces eruit moest zien. Dit proces is over het algemeen zo uitgevoerd. Aan het einde van het proces bleek dat er onduidelijkheid was over de vertegenwoordiging van de plannen en de wijze van besluiten. Daarop zijn achteraf nog wijzigingen in gemaakt en interventies op gepleegd door de ambtenaren.

Wat opvalt is dat de veranderingen in de processtappen of besluiten geen probleem opleveren zolang er maar duidelijk over gecommuniceerd wordt. Als de processtappen en wijze van besluiten goed gecommuniceerd zijn dan voelen de deelnemers zich serieus genomen en heeft het geen negatief effect op de legitimiteit.

“Een tekening is anders dan een verslag”.

Verschillende deelnemers geven aan dat een tekening een andere impact heeft dan een verslag. In Mildam werden de grote platen met tekeningen van de straten erg gewaardeerd. De deelnemers konden een goed beeld krijgen van de omgeving en de straat en men kon zelf zien waar en hoe de veranderingen plaats gingen vinden. Het gaf de deelnemers een gevoel van controle en invloed als zij op de tekening konden aangeven wat de wensen waren. Dit geeft een grotere betrokkenheid dan als een ambtenaar notulen maakt van wat er gezegd wordt. Dat heeft met de directe zichtbaarheid te maken, zeggen de deelnemers. Het zien van de uitkomsten maakt het concreet, echt en controleerbaar. Hetzelfde enthousiasme was ook te horen bij de deelnemers van de G1000, over de tekeningen van de plannen van de deelnemers die gemaakt zijn door ambtenaren.

In Akkrum ondervonden de deelnemers dat zij de ambtenaar onvoldoende mee hebben genomen in hun voortgang doordat zij enkel de verslagen van hun vergaderingen hadden gestuurd. Ze merkten dat toen de ambtenaren de tekeningen van hun plannen zagen dat deze toch anders overkwamen dan de verslagen.

In het proces Omgevingsvisie zijn platen met grafische tekeningen van de omgeving ter informatie gedeeld. De platen die in de bijeenkomsten gebruikt zijn om ideeën op te schrijven zijn daarentegen vaker verwarrend genoemd. Dit komt doordat de taal die gebruikt wordt door ambtenaren anders kan zijn dan de taal van de deelnemers. De deelnemers zien daardoor soms hun eigen ideeën niet meer terug. Ambtenaren in het proces de Omgevingsvisie ervaren het als een uitdaging om die vertaling goed te maken.

Er is vanuit dit onderzoek een sterke aanwijzing dat het gebruik van visuele middelen in het vormgeven van ideeën en plannen aan te raden is.

Efficiëntie

Nieuwe vormen van lokale democratie, zoals loting en burgerfora, moeten een opbrengst geven in termen van versterken van de democratie en vergroten van betrokkenheid. Tegelijkertijd is de gedachte dat het geen efficiënte manier van besturen is en dat het veel tijd kosten van inwoners en de gemeente. David van Reybrouck betoogt dat loting als politiek besluitvormingsproces juist wel een efficiënte manier van besturen is. Het vereist in het begin wellicht veel tijd maar het idee is dat er na de besluitvorming meer draagvlak is en meer legitimiteit. Daardoor zullen de besluiten sneller en beter hun weg vinden (Van Reybrouck, 2015). Bij efficiëntie wordt gekeken naar de beleving van de tijdsinzet van de deelnemers en ambtenaren.

Hoe scoren de processen op Efficiëntie?

De ervaring van deelnemers met efficiëntie in de processen is over het algemeen goed. De deelnemers vinden de tijdsbesteding wel waard voor wat het proces heeft opgeleverd. De deelnemers aan de Omgevingsvisie en Mildam ervaren de tijdsinzet als prima te doen. Een aantal deelnemers ervaren het zelfs als te weinig tijd om het goed te doen. De G1000 burgertop, waarbij deelnemers één zaterdag meepraten, was volgens de deelnemers prima te doen. De deelnemers die het gehele G1000 proces hebben doorlopen als werkgroeplid hebben soms ervaren dat de tijdsinzet te veel was. Aan de andere kant zijn juist in de processen waarin meer tijd is besteed en er zeggenschap voor inwoners was, ook de betrokkenheid en burgerschap groter. Inwoners zijn best bereid om zich in te zetten en tijd te besteden voor het maken van plannen of het inbrengen van ideeën. Ze willen dan wel graag van tevoren weten wat de tijdsinzet betekent. De tijdsinzet is leeftijdsgebonden. Deelnemers die met pensioen zijn en/of geen jonge kinderen hebben kijken anders naar tijd, zij geven aan dat ze ‘genoeg tijd hebben’.

Overzichtstabel

Hieronder worden de scores per proces en per waarde in een overzichtstabel samengevat. Daaruit komt duidelijk naar voren de processen waarbij inwoners daadwerkelijke zeggenschap hebben gekregen goed scoren op de verschillende democratische waarden. Dat zijn juist die processen waarbij er een beperkte groep inwoners met een concrete vraag aan de slag gaat. Dan lukt het ook om samen te komen tot afwegingen en keuzes, wat overigens niet altijd op basis van deliberatie gebeurt.